Gromadzenie i udostępnianie zbiorów muzealnych z dziedziny etnografii, kultury ludowej i historii regionu Elbląga i okolic ma swoją wieloletnią tradycję. W przedwojennym Elblągu, zarówno Muzeum Miejskie, jak i Regionalne gromadziło eksponaty z dziedziny życia codziennego, kultury wsi, a nawet pozaeuropejskich rejonów świata. Miejskie Muzeum posiadało w swoich zbiorach obiekty z Chin, Turcji, Iranu (wówczas Persji), Azji Pd, Polinezji, Egiptu, Maroka, Ameryki Pn. i Pd.
Wśród eksponowanych przedmiotów znajdowały się m. in. chińskie parasole słoneczne, chiński damski bucik, tureckie lalki, egipska mumia krokodyla i zmumifikowana ręka. W drugim spośród elbląskich muzeów – Muzeum Regionalnym eksponowano między innymi przedmioty związane z kulturą, sztuką, folklorem miasta i okolic. Izby muzeum imitowały wnętrza elbląskich domów mieszczańskich, a także domów wiejskich, w których zgromadzone zostały liczne meble - szafy, łóżka, krzesła, dziecięce kołyski, kołowrotki, czy warsztaty tkackie i obiekty związany z włókiennictwem.
W początkach działalności powojennego muzeum, z dziedziny etnografii i kultury ludowej znalazło się jedynie kilka obiektów: dwie, XIX-wieczne żuławskie szafy malowane z ornamentem kwietnym w formie bukietu, żuławska skrzynia posagowa z 1858 roku, z malowanym ornamentem w kształcie drzewa życia, mazurska, malowana skrzynia posagowa z XIX wieku, żuławskie krzesło dla prządki z 1829 roku, będące podarunkiem pana młodego dla przyszłej żony oraz forma piernikowa z drugiej połowy XVII wieku, z pięcioma przedstawieniami figuralnymi w strojach dworskich. Obiekty te stanowiły przekaz Komitetu Wykonawczego Roku Jubileuszowego Miasta Elbląga. Komitet powołano w 1954 roku, a jego zadaniem było odnalezienie i zgromadzenie rozproszonych zbiorów dawnych, elbląskich muzeów oraz zorganizowanie nowej placówki muzealnej. Kolejno, jako dary bądź zakupy od osób prywatnych, przyjęto: drewnianą, jednoramienną wagę – tzw. bezmian, nosidła do transportu wody, szczotkę do czesania lnu z 1755 roku, z relifowym znakiem własnościowym oraz bogato inkrustowaną laskę huculską.
Zatrudnienie etnografa
Naglącym priorytetem muzeum, w celu stworzenia kolekcji etnograficznej i zgromadzenia wiedzy na temat kultury dawnych mieszkańców, było zatrudnienie etnografa. To stanowisko w 1981 roku objęła Krystyna Laskowska. Podjęła wówczas jednoosobowe, bezpośrednie badania terenowe, skupiające się na odnalezieniu i zgromadzeniu artefaktów kultury materialnej charakterystycznych dla terenów Elbląga i okolic. Obszar badań dotyczył Żuław Elbląskich (traktowanych priorytetowo), Małych Żuław Malborskich, częściowo Warmii i Mazur oraz Dolnego Powiśla. Należy wspomnieć, iż po 1945 roku nastąpiło tzw. przemieszczenie kulturowe – ludność pochodzenia niemieckiego musiała opuścić teren, a na jej miejsce przybyli nowi osadnicy, przede wszystkim z Polski centralnej, południowej, północnej, repatrianci polscy głównie z Wołynia, Wileńszczyzny oraz ludność ukraińska przesiedlona w ramach akcji „Wisła”. Przerwanie transmisji kulturowej w dużej mierze utrudniło rozpoznanie i pozyskanie obiektów. Wraz z odejściem przedwojennych osadników część artefaktów kultury uległa przemieszczeniu. Bardzo często pozostałe wytwory materialne były w złym stanie, zniszczone upływem czasu, czy zdekompletowane.
Żuławy najcenniejsze
Najcenniejszą grupą zabytków rodzimych jest ta pochodząca z obszaru Żuław. Są to obiekty wykonane z dobrych jakościowo materiałów, niejednokrotnie nawiązujące do miejskich, znacząco odbiegające względem jakości wykonania, od tych pochodzących z innych regionów kraju. Z pewnością do najcenniejszych i najrzadszych obiektów należy radło, używane do spulchniania ciężkiej ziemi, do którego zaprzęgano dwie pary koni. W zasobach muzeum znajduje się jeden tego typu obiekt po renowacji oraz dwa niekompletne. Z mniejszych narzędzi rolniczych można wymienić: kosę do cięcia słomy, grabie, łopaty, szpadle, maczety, grace ogrodowe, cepy czy sierpy. Dla obszaru Żuław charakterystyczne są również narzędzia gospodarcze do oczyszczania rowów melioracyjnych. Są to zarówno łopaty o okutych krawędziach, czerpaki oraz grabie o bardzo długich trzonkach (nawet pięciometrowych) ułatwiających wybieranie zanieczyszczeń i zielska z głębokich rowów. Najcenniejsze elementy związane z wnętrzem domów mieszkalnych to bez wątpienia drzwi z dekoracją snycerską oraz okno ze ściany w tzw. czarnej kuchni, którego zadaniem było doświetlanie z sieni pomieszczenia kuchni umieszczonej w nasadzie komina. Wśród mebli, poza malowanymi szafami i posagowymi skrzyniami- mazerowanymi i malowanymi na wzór intarsji, zgromadzono - szafy wnękowe, wiszące szafki narożne, stoły, ławy, kredens kuchenny, krzesła z oparciem, zydle. Mniejsze, najciekawsze sprzęty to: maselnica z mechanizmem korbowo- skrzydełkowym, szatkownica do kapusty z 1785 roku, wyroby plecionkarskie, w tym prostokątne koszyki z pokrywą do transportu ryb i żywności oraz szereg pojedynczych narzędzi i sprzętów gospodarskich, jak wagi towarowe, czy sita. Największą grupę drobniejszych obiektów stanowi ceramika - w tym duże, gliniane misy i cedzidła do przecierania powideł, kamionkowe butle, termofory gliniane do ogrzewania pościeli, naczynia kuchenne, zastawa stołowa, w tym miska na raki, czy zestawy toaletowe.
Do najciekawszych obiektów sprzed 1945 roku, z regionu Powiśla, Warmii, Mazur, jak i samego Elbląga, można zaliczyć: elbląski wózek młyński z 1876 roku, duży magiel poziomy ze skrzynią obciążoną kamieniami, kosiarkę ręczną, drewnianą, klepkową maszynkę do wytwarzania lodów, pamiątkę zawarcia związku małżeńskiego, kolekcję wag w formie drewnianych i metalowych jednomianów, bezmianów oraz kuchennych wag dwuszalkowych. Z mniejszych, ciekawszych obiektów można wymienić: dzwony do prania, żelazka na węgiel i duszę, krajalnicę do wędlin, chlebak emaliowany, czy lokówkę do włosów. Cennym nabytkiem jest bez wątpienia walizka przekazana przez Wojewódzki Urząd Ochrony Zabytków w Olsztynie, Delegatura w Elblągu. W walizce znajdowały się tekstylia w postaci poszewek na pierzyny, powłoczek na poduszki, prześcieradeł, ręczników, chusteczek (niektóre z wyszytymi inicjałami „MP”), zasłon, narzut, obrusów, serwetek, ubrań damskich: koszul nocnych i dziennych, halek, fartuchów, reform oraz bluzki jedwabnej. Wraz z tekstyliami dołączony był odręczny spis zawartości walizki, w języku niemieckim oraz fragment torby reklamowej z nadrukiem. Walizka znaleziona została pod schodami w trakcie remontu jednego z domów w Gronowie Górnym (dzisiejszy budynek szkoły Liceum Plastycznego).
To przywieźli ze sobą osadnicy
Druga grupa obiektów ze zbiorów etnograficznych, to przedmioty przybyłe wraz z powojennymi osadnikami, którzy, wraz z całym bagażem kulturowym przywieźli własne wytwory materialne, o tradycyjnych dla danego regionu formach – meble, narzędzia rolnicze, przedmioty codziennego użytku, jak przywiezione z Wileńszczyzny dwa kufry z XVIII wieku, duży pojemnik zasobowy - kadłub z Zamojszczyzny, plecione kosze zasobowe, donicę ceramiczną „siwą”, maglownicę ręczną z wałkiem, wyszywaną haftem krzyżykowym koszulę damską wykonaną z bielonego płótna, ręczniki płócienne do przystrajania świętych obrazów z Uhrynowa, cep z okolic Przemyśla, tarę do prania z Grodzieńszczyzny, poszewki na poduszkę z płótna lnianego, tkane na krośnie, z Podlasia, serwetki wykonane na drutach i szydełku, tkane narzuty, obrusy i bieżniki z Wileńszczyzny, kilim huculski z okolic Lwowa oraz spory zbiór obiektów związanych z procesem powstawania tkanin, w tym: szczotkę w formie pędzla do czesania lnu, wykonaną ze szczeciny dzika, wrzeciona używane do przędzenia nitek, międlicę, warsztat tkacki z Kurpiów wraz z zestawem kracek oraz czółenek tkackich, szpularz, wijadło, motowidło, grzebień do obrywania nasion lnu, nożyce do strzyżenia owiec, czy kołowrotki.
Współczesna sztuka ludowa
Osobną grupę muzealiów etnograficznych stanowią obiekty współczesnej sztuki ludowej, nieprofesjonalnej i rękodzieła. Najcenniejsze z nich to, powstałe w latach 90-tych XX wieku rzeźby i płaskorzeźby nieprofesjonalnego twórcy, samouka, rzeźbiarza i poety, Laureata I Nagrody Ministra Kultury i Sztuki w dziedzinie rzeźby – Adama Monkiewicza oraz stosunkowo nowe nabytki (z 2023 roku) - rzeźby o tematyce religijnej i związanej z pracą na roli współczesnego twórcy nieprofesjonalnego- Stanisława Suski. Autor pochodzi z Dąbrówki w województwie lubelskim, urodził się w rodzinie o ludowych tradycjach rzeźbiarskich, obecnie mieszka w Sztutowie. Od 1983 r. należy do Stowarzyszenia Twórców Ludowych, gdzie był wielokrotnie nagradzany. Jest Laureatem I Nagrody Ministra Kultury i Sztuki w dziedzinie rzeźby. Obok wytworów sztuki ludowej zgromadzona jest plastyka obrzędowa- głównie pisanki o tradycyjnym zdobnictwie zaczerpniętym z różnych regionów Polski oraz ukraińskie pisanki wykonane metodą batikową.
Ważną grupą obiektów etnograficznych są te związane z życiem duchowym i religijnym - obrazy święte, oleodruki i dewocjonalia, w tym: wyszywane, w postaci haftu na papierowej kanwie przedstawienia z wizerunkiem Anioła, litografia z wizerunkiem Jezusa Pasterza, obraz olejny na płótnie ze sceną śmierci Świętego Józefa, oleodruki z przełomu XIX/XX wieku z przedstawieniem Ostatniej Wieczerzy, Drogi Krzyżowej czy Świętego Józefa z Dzieciątkiem Jezus.
Obecnie wielkość zbiorów etnograficznych w elbląskim muzeum sięga ponad 600 obiektów. Gromadzone są zarówno muzealia z okresu przed 1945 roku, jak i funkcjonujące po drugiej wojnie światowej. Do ciekawszych obiektów z okresu powojennego można wymienić: kredens kuchenny z lat 50 tych, naczynia fajansowe z Włocławka oraz Fabryki Fajansu w Kole, czy obiekty związane z tradycyjnymi, zamierającymi już rzemiosłami, jak zbiór narzędzi szewskich i kowalskich.